شرح فضیلت‌ها و رذیلت‌های اخلاقی

رذیلت سی و چهارم: فرومایگی و کوچکی نفس

یکی از صفات رذیله، فرومایگی و کوچکی نفس است که از آن به‌عنوان پست همتی نیز یاد می‌شود.

این رذیلت، پیامدها و آثار سوئی به دنبال دارد؛ اگر به جز سستی اراده، تزلزل در كارها، شکّ و دودلی و ضعف در تصمیم‏گیری، بی‏تابی در برابر سختی‌ها و ابتلا به عقدۀ حقارت، پیامد دیگری نداشت، برای رذالت و ناپسندی آن و برای درک ضرورت رفع آن كافی بود، در حالی كه مفاسد و عواقب زیان‌بار فراوانی دارد.

در روایات اهل‌بیت( بر ضرورت حفظ آبرو و شخصیت و پرهیز از کوچک کردن نفس، تأکید فراوانی شده است. از جمله امیرالمؤمنین% در وصایای خود می‌فرمایند:

«أَكْرِمْ‏ نَفْسَكَ‏ عَنْ كُلِّ دَنِيةٍ وَ إِنْ سَاقَتْكَ إِلَي رَغْبَةٍ فَإِنَّكَ لَنْ تَعْتَاضَ بِمَا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِكَ عِوَضاً»[1]

می‌فرمایند: خود را از هرگونه پستی دور نگاه دار، هر چند تو را به آنچه می‌خواهی برساند، زیرا هرگز عوض آنچه از دست می‏دهی، به دست نمی‏آوری.

برخی از مفاسد فرومایگی عبارتند از: مبادرت به رفتارهای پست و اعمالی که خلاف عقل، خلاف شرع و خلاف عرف است؛ ابتلا به عقدۀ حقارت و خودکم‌بینی، که در اثر ناتوانی در ارضای تمایلات و نیز شکست در کنترل غرائز و شهوات پدید می‌‌آید؛ ابتلا به تکبّر که انعکاس ایجاد عقدۀ حقارت است و بالأخره، سلطه پذیری در برابر نفوذ بیگانگان.

تاریخ شهادت می‌دهد که ستمگران و استثمارگران، تنها از طریق افراد فرومایه و پست همّت توانسته‏اند بر كشورهای اسلامی و غیر اسلامی تسلّط یابند؛ زیرا آنان در برابر هجوم بیگانگان و ظالمان، مقاومتی ندارند؛ هرچند آن هجوم، مانند آتشی فروزان، شهر و کشورشان را در خود فروببرد.

راهکار رهایی از این صفت رذیله، به‌طور کلی، مبارزۀ منفی و عمل بر خلاف پیامدهای آن است. مثلاً تلاش برای حفظ آبرو و پرهیز از رفتارهای زشت و خلاف عرف و عقل و ادب در اجتماع و نیز اجتناب از تظاهر به گناه و اعمال خلاف شرع و خلاف مروّت، خودبخود تمرین کسب شخصیت و بزرگ منشی است و برای ریشه کن کردن صفت رذیلۀ فرومایگی، تأثیر به‌سزا دارد.

همچنین معاشرت و همنشینی با افراد صالح، شایسته و باشخصیت، به‌خصوص دقت در انتخاب دوست و انتخاب همسر نیز راهی برای نجات از این رذیله است.

مهم‌تر از آنچه بیان شد، آن است که انسان بتواند بعد روحی و انسانی خود را بر بعد جسمی و حیوانی غلبه دهد. قبلاً بارها متذکر شده‌ایم که انسان، مرکّب از دو بعد روحی و جسمی است؛ پستی و فرومایگی، از بعد جسمی سرچشمه می‌گیرد و بعد روحی، منشأ بزرگواری و بزرگ‌منشی آدمی است. پس، با غلبۀ بعد روحانی، بر بعد جسمانی، فرومایگی و کوچکی نفس انسان، ریشه‌کن شده، بزرگ منشی، بلند همّتی و استواری نفس جایگزین آن می‌گردد.